وايي: ځان پېژنده پر خداى پېژندنې لومړيت لري.انسان،چې ځان نه وي پېژندلى،خداى هم نشي پېژندلاى . دا خبره له ډېرو اړخونو سمه ده؛يو اړخ يې دادى،چې انسان بايد د خپل فکري غونډال حالت وپېژني او ځان پر خپلو نيمګړتياوو او کمزوريو پوه کړي،چې خداى په کمال،ځواک او ناپايه توب وپېژني. بايد د خپلې پوهېدنې او ادراک نيمګړتيا وپېژني،چې نيمګړى موجود نه وي او څو هغه ته ضد او مقابل ټکى نه وي؛نشي کړاى و يې پېژني؛نو په تمه دې نه وي،چې زه په خپلو حواسو خداى وپېژنم. بايد پوه شي که محسوسات يې هم ټول يو شان ول او که تل يې رنګ ليده،هغه يې نه پېژانده،که تل يې پرله پسې يو غږ اورېده بيا يې هم نه پېژانده او له وجوده يې نه خبرېده. بشر دې نه انګېري،چې خداى يې له سترګو پټ شوى دى؛بلکې بايد پوه شي،چې يوازې د څيز ښکارېدل بسيا نه دي او د بشر له درک او پوهې سره مقابل او ضد ټکى مرسته کوي.

د خداى د ذات نور راچاپېر،ازلي او ابدي دى؛لوېدل او پرېوتل نه لري نو ځکه د بشر کمزوري ادراکات د هغه له درک کولو بېوسي دي.

محدود بشر خداى په محدودو آثارو پېژني

زموږ فکري غونډال خداى په هغو چارو پېژني،چې د ځان په څېر يې نيمګړي او محدود دى؛خداى په هغه رڼاګانو پېژني،چې په يو ټکي کې شته او په بل ټکي کې نشته؛لکه د بوټي او څاروي ژوند او هغه شعور،چې د مادې په يو ټکي کې پيدا کېږي؛خداى په هغو چارو پېژني،چې په يو وخت کې وي او په بل وخت کې نه وي؛يعنې راختل او پرېوتل لري .

خداى کړنې،مخلوقات او رڼاوې لري،چې پنځولي يې دي.هغه رڼاوې راخېژي او پرېوځي. خداى خپل ځان په خپلو فعلي رڼاوو راپېژني؛ ژوند الهي رڼاوې دي؛هغه رڼا ده،چې پر تياره توکي يې خپروي او بيا يې اخلي :

((وَإنَّا لَنَحْنُ نُحْيِي وَنُمِيتُ وَنَحْنُ الْوَارِثُونَ (حجر/٢٣)=   او بېشكه همدا موږ يو، چې ژوندي کول كوو او مړه کول كوو او همدا موږ د( ټولې نړۍ ) وارث يو.))

((يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُّسَمًّى ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا يَمْلِكُونَ مِن قِطْمِيرٍ(فاطر/١٣)=(خداى) شپه په ورځ كې ننباسې او ورځ په شپه كې او(تاسې ته يې) (د) لمر او سپوږمۍ(ګټې) اېل كړي دي، هر يو تر يوه ټاكلي وخته چلېږي . دا خداى ستاسې پالونكى دى. (په ټوله نړۍ كې) واکمني يوازې د هغه ده،له هغه پرته چې تاسې نور بلئ (او لمانځئ) هغوى د کجورې د زړې د نرۍ پردې خاوندان (هم) نه دي.))

((يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَيُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَكَذَلِكَ تُخْرَجُونَ (روم/١٩)= هغه له مړي ژوندى راباسي او له ژوندي مړى راباسي او ځمكه د هغې تر مرګ وروسته ژوندۍ كوي او په همدې توګه (تاسې) د قيامت پر ورځ (هم له قبرونو) را ايستل كېږئ.))

((وَتَوَكَّلْ عَلَى الْحَيِّ الَّذِي لَا يَمُوتُ وَسَبِّحْ بِحَمْدِهِ وَكَفَى بِهِ بِذُنُوبِ عِبَادِهِ خَبِيرًا (فرقان/٥٨)=

((لِلّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا فِيهِنَّ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (مائده/١٢٠)= د اسمانو او ځمكې او څه چې د دوى ترمنځ دي، واكمني يوازې د خداى ده او هغه پر هر څه قادر دى.))

کوم ژوند،چې پر ځمکه پيدا کېږي محدود دى،هم د وخت له نظره او هم د ځاى له نظره؛په يوه شېبه او ټکي کې پيدا کېږي او بوټى،څاروى او انسان ترې برخمنېږي.د ژوند ټولې څېرې ( وده،ښکلا،تاندتوب،ښه جوړښت،ادراک،عقل،مينه،عاطفه او لارښوونکې غريزې) د احديت ذات ښکاروندى نښې او هندارې دي.

قرآن ډېرى پر ژوند او د ژوند پر آثارو استدلال کوي؛په ښکلا، ښه جوړښت، انتظام،الهام او غريزه،مينه او عاطفه،دا چې هر ساه کښ له خپل اولاد او جوړې سره مينه کوي.د حضرت ابراهيم (ع) له خولې وايي،چې نمرود ته يې وويل:

((إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِـي وَيُمِيتُ (بقره/٢٥٨)= ابراهيم چې وويل:((زما پالونكى هغه دى، چې ژوندي كوي او مړه كوي ))

د حضرت موسى (ع) له خولې راخلي،چې فرعون ته يې وويل:((قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى (طه/٥٠)= ويې و يل : (( زموږ پالونكى هغه دى،چې هر څيز ته يې د هغه (له وړتيا سره سم) خپل جوړښت وركړ، بيا يې ورته لار وښووه . ))

((وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ . ثُمَّ كُلِي مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاء لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ (نحل/٦٨،٦٩)= او ستا پالونكي د شاتو مچۍ ته وحې [ اوغرېزي الهام ] وكړ چې : (( په غرونو او ونو او پر څپرو خېژول شويو بوټو كې ځالې جوړې كړه؛بياهر ډول مېوې (او د ګلانو شيره) وخوره او كومې لارې،چې پالونكي دې درته ټا كلي دي، په اسانۍ ووهه.)) دهغوى له ګېډو په بېلابېلو رنګونو كې شات راوځي،چې خلكو ته شفا ده،په رښتيا چې پدې كې د فكر خاوندانو ته روښانه نښه ده!))

هغه هر بوټي ته ځواک ورکړ،چې د ځيرک او ماهر مهندس په څېر،د ځان نقشه په خپله وباسي،ځان سينګاروي؛هغه هر څاروى له کوچنۍ حشرې نيولې تر غټو څارويو پورې غريزې او الهامونه يې ورکړي،چې عقل د هغوى له درکه بېوسې دى؛هغه د شاتو مچۍ ته الهام وکړ،چې ځان ته په ځانګړې مهندسۍ په غرونو کې کور جوړ کړي.